नेपाल, भारत र चीन: समृद्धिको सेतु र सिक्किम-दार्जिलिङको रणनीतिक भूमिका

# प्रेम सागर पाैडेल

नेपाल, भारत र चीन: तीन दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरूबीचको सम्बन्ध इतिहासकाे परिप्रेक्ष्यमा गहिरो छ। यी राष्ट्रहरूको राजनीतिक, सांस्कृतिक, आर्थिक र भौगोलिक नाता क्षेत्रीय स्थिरता र समृद्धिका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्। सिक्किम र दार्जिलिङको भूमिका यो सन्दर्भमा विशेष छ। किनकि यी स्थानहरूले तीन राष्ट्रलाई नजिक ल्याउने सेतुको कार्य गरिरहेका छन्। यस लेखमा नेपाल, भारत र चीनलाई जोड्ने आधारहरू र सिक्किम तथा दार्जिलिङको भूमिकाकाे संक्षिप्त विश्लेषण गरिनेछ।

तीन राष्ट्रहरूको सम्बन्धको आधारहरू विभिन्न पक्षहरूमा फैलिएका छन्। जसले उनीहरूलाई एकअर्कासँग गहिरो सम्वन्धमा बाँधेको छ। भौगोलिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र आर्थिक दृष्टिकोणले यी राष्ट्रहरू एकअर्कामा अन्तरनिर्भर छन्।

हिमालय पर्वतशृङ्खला तीन देशहरूको प्राकृतिक सीमा हो। यसले नेपाल, भारत र चीनलाई भौगोलिक रूपमा निकट बनाएको छ। यस पर्वतको उच्च हिमाल र नदी प्रणालीहरूले यी राष्ट्रहरूको जलवायु र प्राकृतिक स्रोतको साझा उपयोग सुनिश्चित गरेका छन्। यी साझा स्रोतहरूको संरक्षण र व्यवस्थापनले क्षेत्रीय सहकार्यको अवसर सिर्जना गरेको छ।

नेपाल र भारतका बिभिन्न समुदायहरू बीच हिन्दु धर्म र संस्कृतिको साझा परम्पराहरू रहेका छन्। नेपाल र चीन (तिब्बत क्षेत्र) बीच बौद्ध धर्मको गहिरो प्रभाव रहेको छ, जसले दुई राष्ट्रबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाएको छ। यी साझा सांस्कृतिक र धार्मिक मूल्यहरूले तीन राष्ट्रलाई एकअर्कासँग जोड्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएका छन्।

प्राचीन सिल्क रोड र ल्हासा-काठमाडौं व्यापार मार्गले यी राष्ट्रहरूको आर्थिक र सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई प्रगाढ बनाएको थियो। यी व्यापार मार्गहरू अहिले पनि तीव्र व्यापार र परिवहन सहकार्यको आधारका रूपमा कार्य गर्दैछन्।

चीनको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) र भारतको नेबरहुड फर्स्ट नीति नेपाललाई महत्त्वपूर्ण आर्थिक अवसरहरू प्रदान गर्दै छन्। नेपाल, भारत र चीनसँगका व्यापार सम्झौताहरूले यी राष्ट्रहरूलाई आपसमा थप जोड्ने कार्य गरिरहेका छन्।

नेपालले सन्तुलित विदेश नीति अपनाएर भारत र चीनका बीच समन्वय कायम राख्दै क्षेत्रीय स्थिरता सुनिश्चित गर्दै आएको छ। यस नीतिले नेपाललाई दुई प्रमुख शक्ति राष्ट्रहरू बीच स्थिरता र साझेदारीको अवसर प्राप्त गराएको छ।

सिक्किम र दार्जिलिङ भारतीय उत्तर-पूर्वी क्षेत्रका महत्त्वपूर्ण स्थलहरू हुन्। यी स्थानहरूले नेपाल, चीन (तिब्बत) र भुटानसँगको सीमाना नजिक भएकाले सामरिक र आर्थिक दृष्टिकोणबाट महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन्।

दार्जिलिङमा गोर्खा समुदायको बहुल्यता छ, जसले नेपाली भाषी र सांस्कृतिक समूहहरूलाई भारतसँग जोड्ने कार्य गरेको छ। दार्जिलिङले नेपालको सांस्कृतिक सम्पत्ति र परम्परालाई भारतमा फैलाउने माध्यमको रूपमा कार्य गरेको छ।

सिक्किमको नाथुला नाका ऐतिहासिक रूपमा भारत र चीन बीचको व्यापार मार्गका रूपमा परिचित छ। यस नाकाले दुवै देशका अर्थतन्त्रलाई जोड्ने माध्यमको रूपमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। दार्जिलिङको चिया उद्योग र पर्यटनले पनि स्थानीय र क्षेत्रीय आर्थिक समृद्धिमा ठूलो योगदान पुर्याएको छ।

सिक्किमको चीनसँगको सीमा सामरिक दृष्टिले संवेदनशील भए तापनि, यो क्षेत्र भारत र चीन बीचको सैन्य तनाव कम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। सिक्किमको सामरिक अवस्थिति भारत र चीनका बीच शान्ति र स्थिरता कायम राख्न मद्दत पुर्याउँछ।

तीन राष्ट्रको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउनका लागि केही पहलहरू महत्त्वपूर्ण छन्:

सिक्किम र दार्जिलिङलाई केन्द्र बनाउँदै नेपाल, भारत र चीनलाई जोड्ने रेल, सडक र ऊर्जा जडानमा सहकार्य गरिनु पर्छ। उदाहरणको रूपमा, नेपाल-भारत-चीन ट्रान्जिट करिडोरको विकासले यी राष्ट्रहरूको आपसी व्यापार र सन्देश आदानप्रदानलाई बढावा दिन्छ।

हिमालय क्षेत्रको धार्मिक र सांस्कृतिक धरोहरलाई आधार बनाएर पर्यटन सर्किट निर्माण गर्नु आवश्यक छ। यसले तीन राष्ट्रहरूको आपसी समझदारी र सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई बढावा दिन सक्छ।

हिमालय क्षेत्रको जलवायु परिवर्तन र ग्लेशियर संरक्षणका लागि संयुक्त अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्न सकिन्छ, जसले जलवायु संकटसँग जुझ्न र वातावरणीय समृद्धि प्राप्त गर्न सहयोग पुर्याउँछ।

BIMSTEC जस्ता क्षेत्रीय संघटनको सशक्त प्रयोग गर्दै चीनलाई समावेश गरि व्यापार, सुरक्षा र विकासमा त्रिपक्षीय सहमति बनाउन सक्छ।

सीमावर्ती क्षेत्रमा शिक्षा र स्वास्थ्य सुविधामा सहकार्य गरि विद्यार्थी विनिमय र संयुक्त विश्वविद्यालयहरूको स्थापना गरी तीन राष्ट्रको साझेदारीलाई अझ मजबुत बनाउन सकिन्छ।

नेपाल, भारत र चीनका बीचको सम्बन्ध अत्यन्त जटिल भए तापनि, सिक्किम र दार्जिलिङले यी राष्ट्रहरूलाई एकअर्कासँग जोड्ने महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन्। क्षेत्रीय शान्ति र समृद्धिका लागि आपसी विश्वास, सहयोग र दीर्घकालीन योजनाहरू आवश्यक छन्। तीन राष्ट्रहरूको साझा हितमा आधारित पहलहरूले दक्षिण एशियामा नयाँ अवसरहरूको ढोका खोल्न सक्छ।