नेपाली सेनाको ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्य र महत्व

# अविनाश शर्मा

नेपाली सेनाको इतिहास एक गहिरो र समृद्ध परम्परा हो। जसले नेपालको राजनीतिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। नेपाली सेनाको स्थापना र जन्म दिवसको विषयलाई ऐतिहासिक दृष्टिकोणबाट व्याख्या गर्दै, यसका महत्वपूर्ण घटनाहरू र तिनीहरूको सामाजिक र ऐतिहासिक महत्वको संक्षिप्त चर्चा गर्दछु।

नेपाली सेनाको उत्पत्ति र स्थापना, राज्यका सन्दर्भमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। जब कुनै राज्यको जन्म हुन्छ, त्यससँगै राज्यको संरचनाले पनि आकार लिन्छ। प्राचीन समयमा, विशेषगरी एसिया महाद्वीपका विभिन्न राज्यहरूमा, राजा जन्मनासाथ उनीसँग सम्बन्धित काजी, सेनापति, राजगुरु, र पुरोहितको नियुक्ति प्रक्रिया शुरु हुन्थ्यो। यसै परिप्रेक्ष्यमा, बि.स. १६१६ मा राजा द्रव्य शाह लिगलिगकोटको राजा बनेपछि, सेनापति काजी भागीरत पन्त लगायतका अन्य काजीहरूको नियुक्ति भएको थियो।

राजा द्रव्य शाह र सेनाको पहलमा गोर्खा राज्यको स्थापनासँगै नेपाली सेनाको जन्म भएको मानिन्छ। यस सेनाले विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रहरूमा विजय प्राप्त गर्दै गोर्खा राज्यलाई समृद्ध बनायो। सेनाले काठमाडौं उपत्यका लगायतका राज्यहरूमा सैनिक मद्दत पुर्यायो र उत्तरमा तिब्बतको कुकुर घाटसम्मको क्षेत्रलाई कब्जा गर्यो।

बि.स. १६१६ देखि २०६३ सम्म नेपाली सेनाको परम्परा अत्यन्त सुदृढ रहनुको कारण यो छ कि, सेनाको संरचना र संरचना समयानुसार सुधार र विकास हुँदै आएको छ। सैनिक तालिम, पोशाक, हतियारको विकासका साथसाथै सेनाको भूमिका पनि महत्वपूर्ण हुँदै आयो। नेपाली सेनाले युद्धकला र रणनीतिक दृष्टिकोणमा अत्यधिक प्रगति गरेको छ। जसले नेपाललाई क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा समर्पित गरेको छ।

नेपाली सेनाको स्थायित्व र संगठनात्मक विकास एक लामाे ऐतिहासिक क्रमको परिणाम हो। जसले देशको सुरक्षा र स्थिरतामा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ।

सामान्यतया, राजनीतिक इतिहासको क्रम भंग नहुनु सैनिक इतिहासको स्थायित्वका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। राजनीतिक इतिहासमा भएका परिवर्तनहरू, युद्धहरू, र सैनिक उपलब्धिहरू बिना सैनिक इतिहास पूरा हुन सक्दैन। राजा द्रव्य शाहदेखि राजा ज्ञानेंद्र सम्मको ऐतिहासिक क्रम कायम रहनु नेपालको सैन्य परम्पराको स्थायित्वको प्रतीक हो। यद्यपि यसविषयमा विभिन्न फरकफरक तर्कहरु पनि छन्।

तर, धेरै समयदेखि नेपाली सेनाको जन्म मिति र स्थापना दिवसको बारेमा भ्रम छ। नेपालमा धेरै पटक सैनिक इतिहासलाई राजनीतिक हिसाबले विभाजित गरिएको छ। यसले सैनिक इतिहासको निरन्तरता र एकता ध्वस्त गरेको छ।

नेपाली सेनाको स्थापना मिति सन्देशपूर्ण र ऐतिहासिक रूपमा महत्वपूर्ण छ। बि.स. १६१६, अर्थात् भाद्र २५, यो मिति नेपाली सेनाको जन्मको मिति हो। यस मितिमा राजा द्रव्य शाहको शासन सुरु भएपछि सेनापति काजी भागीरत पन्तको नियुक्ति भएको थियो, जसले गोर्खा राज्यको स्थापना र विस्तारीकरणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेले। यसैले, सेनाको जन्म मिति बि.स. १६१६ लाई मान्यता दिनु अत्यन्त आवश्यक छ, जुन समग्र नेपाली सैन्य इतिहासको प्रारम्भ बिन्दु हो।

नेपाली सेनाका जिम्मेवार व्यक्तिहरू र गैर-सैन्य इतिहासकारहरू बीचको असमझदारीका कारण, सेनाको इतिहासमा धेरै गडबडीहरू आएको छ। प्रधान सेनापतिलाई खुसी पार्नका लागि गलत प्रमाण र दावी प्रस्तुत गर्नुले सेनाको इतिहासमा बिग्रह ल्याएको छ। सेनाका इतिहासकारहरूले इतिहासको वास्तविकता र प्रमाणको आधारमा इतिहास लेख्न जरुरी छ।

नेपाली सेनाको इतिहास लेख्ने क्रममा बडामहाराज पृथ्वी नारायण शाहको योगदानलाई नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन। पृथ्वी नारायण शाहका सेनाले नेपालको एकता र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। बडामहाराजका सेनाहरूले जितेका भूभागहरूको ऐतिहासिक महत्वलाई ध्यानमा राख्दै, नेपाली सेनाको इतिहासलाई सही ढंगले लेख्नुपर्ने आवश्यकता छ।
पृथ्वी नारायण शाहको शासनकालको आधा जीवन भनेको नेपाली सेनाको नेतृत्व र सेनाको समृद्धि र संघर्षसँग सम्बन्धित थियो। यसैले, उनका युद्ध र विजयहरूलाई मात्र नभई त्यसका पछाडि रहेको सैनिक संरचनालाई पनि मूल्यांकन गर्नु आवश्यक छ।

नेपाली सेनाको इतिहास एक गौरवमयी र दीर्घकालीन परम्परा हो। यसको स्थायित्व र समृद्धि रक्षाको जिम्मेवारी जनताको रक्षामा महत्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ। बि.स. १६१६ भाद्र २५, यो मिति नेपाली सेनाको स्थापनाको ऐतिहासिक मिति हो। यसलाई सही ढंगले पहिचान र सम्मान गर्न आवश्यक छ ताकि भविष्यमा सेनाको गौरवमयी इतिहासलाई थप उजागर गर्न सकियोस्।

नेपाली सेनाको ऐतिहासिक यात्रा, त्यसका उत्थान र प्रवर्द्धनकाे क्रम, र सेनाको जन्म मिति सम्बन्धी विवादहरूले इतिहासकारहरूको ध्यान आकर्षित गरेको छ। विभिन्न शक्ति केन्द्रहरुले नेपाली सेनालाई कमजोर गराउनका लागि पनि कतिपयलाई प्रभावमा लिएको आशंका छ।