नेपालको भूराजनीति र एकीकरणको लिगेसी

# लक्की चन्द

काठमाडौं, २०८१ फागुन २३ – नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिदृश्य र भूराजनीतिक संकटले देशको एकीकरणको ऐतिहासिक लिगेसीमाथि गम्भीर प्रश्न उठाइरहेको छ। पछिल्लो समय नेपाली सेनाको भूमिका, राजतन्त्रको सम्भावित पुनरागमन र विदेशी शक्तिको प्रभावलाई लिएर विभिन्न कोणबाट बहस चलिरहेको छ। यस्तो अवस्थामा देशभक्तिको भावनालाई केन्द्रमा राखेर विश्लेषण गर्दा नेपालको इतिहास, वर्तमान र भविष्यको मार्गचित्र स्पष्ट देखिन्छ।

नेपालको राजनीतिमा लामो समयदेखि प्रभावशाली रहेका कृष्णप्रसाद सिटौला जस्ता व्यक्तित्वहरूमाथि विदेशी शक्तिको अनुचर भएको आरोप लाग्दै आएको छ। विशेषगरी भारतीय खुफिया एजेन्सी रअ (RAW) र अमेरिकी सहायता संस्था USAID को प्रभावमा परेर नेपालको सार्वभौमिकता र पहिचानमाथि आघात पु¥याएको दाबी गरिन्छ। २०६३ जेठ ४ गते तत्कालीन सभामुख सुवास नेम्वाङसँगको सहकार्यमा धर्मनिरपेक्षताको घोषणा गरिएको घटनालाई षड्यन्त्रको रूपमा लिइन्छ। यो कदम इसाई मिसन र माओवादी विचारधाराको संयुक्त प्रभावमा भएको तर्क प्रस्तुत गरिएको छ। यस्ता गतिविधिले पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरणको लिगेसीलाई कमजोर बनाएको देशभक्तहरूको ठहर छ।

२०६२/६३ को जनआन्दोलनलाई गणतन्त्र स्थापनाको आधार मानिए पनि वास्तविकता त्योभन्दा जटिल रहेको देखिन्छ। तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले अमेरिकी प्रस्तावित “बेबी किङ” र भारतीय प्रस्तावित “सांस्कृतिक राजा” को भूमिका अस्वीकार गरेपछि विदेशी शक्तिको प्रभावमा नेपाली सेनाले समेत साथ नदिएको इतिहास स्मरणीय छ। भारतीय विदेश सचिव श्यामशरणको नेपाली सेना मुख्यालय भ्रमण र त्यसपछिको घटनाक्रमले गणतन्त्र सडकको चिच्याहटबाट नभई विदेशी चलखेल र आन्तरिक गद्दारीबाट आएको तथ्य उजागर हुन्छ। यस्तो अवस्थामा सिटौला जस्ता नेताहरूले “सडकमा चिच्याएर राजतन्त्र आउँदैन” भन्ने अभिव्यक्ति दिनु उनीहरूको भ्रम र कमजोर धरातलको परिचायक बनेको छ।

नेपालको एकीकरण पृथ्वीनारायण शाहको दूरदर्शिता र नेपाली सेनाको बलमा सम्भव भएको थियो। तर, वर्तमानमा सेनाले यो लिगेसीलाई बोक्न नसकेको आरोप लाग्दै आएको छ। प्रज्वल शमशेर राणा, प्यारजङ्ग थापा र रुकमाङ्गद कटवाल जस्ता सेनापतिहरूमाथि गद्दारीको आरोप छ। अहिले अमेरिकाले सुरक्षा खर्च कटौती गर्ने नीति अघि सारेको र संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) तथा नेटो (NATO) को प्रभाव घट्दै गएको अवस्थामा नेपाली सेनाको औचित्यमाथि प्रश्न उठ्न सक्ने खतरा छ। यदि सेनाले एकीकरणको लिगेसीलाई आत्मसात नगरे कम्बोडियाको जस्तो विघटनको जोखिम निश्चित छ।

विश्व भूराजनीतिमा आएको परिवर्तनले नेपालमा राजतन्त्रको पुनरागमनको सम्भावनालाई बल पु¥याइरहेको छ। अमेरिकामा डोनाल्ड ट्रम्पको पुनरागमन र भारतको कमजोर प्रभावले कांग्रेस, एमाले र माओवादी जस्ता दलहरूलाई बोक्ने अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति क्षीण बन्दै गएको छ। यस्तो अवस्थामा राजा सिहानुक मोडेलमा राजतन्त्रको पुनर्स्थापना र सेनाको विघटनसँगै नयाँ राजनीतिक ध्रुवीकरण हुने सम्भावना देखिन्छ। तर, यदि सेनाले समयमै आफ्नो गल्ती सच्यायो र एकीकरणको लिगेसी बोकेर अघि बढ्यो भने सिटौला प्रवृत्तिको सफाया गर्दै देशभक्त शक्तिको उदय सम्भव छ।

नेपाल अहिले इतिहासकै संवेदनशील मोडमा उभिएको छ। सिटौला जस्ता नेताहरूले “श्रावणमा आँखा फुटेको प्राणीले सुख्खायाममा हरियो देख्छ” भनेजस्तै भ्रममा बाँचिरहेका छन्। तर, देशभक्त नेपालीका लागि यो समय एकीकरणको लिगेसी जोगाउने र विदेशी प्रभावबाट मुक्त भएर स्वाभिमानको मार्ग पहिल्याउने अवसर हो। सेनाले आफ्नो ऐतिहासिक जिम्मेवारी पूरा ग¥यो भने राजतन्त्रको पुनरागमन मात्र होइन, नेपालको सार्वभौमिकता र पहिचानको रक्षा पनि सम्भव छ। अबको बाटो देशभक्तिको हो, गद्दारी र विदेशी प्रभावको होइन।