भक्तपुरमा सांस्कृतिक परम्पराको रूपमा भीमसेनको लिङ्ग प्रदर्शनसँगै होलीको शुभारम्भ !

# लक्की चन्द

भक्तपुरको तचपालस्थित दत्तात्रय मन्दिरमा भीमसेनको लिङ्ग प्रदर्शन गरी फागु पर्व (होली) को शुभारम्भ भएको छ। यो प्रदर्शन प्राचीन नेपाली संस्कृति र हिन्दू धर्मका प्रजननशीलता तथा सृष्टिको प्रेरणासँग जोडिएको छ। तीन हात लामो काठको लिङ्गलाई रातो कपडाको योनी-प्रतीकसँग मिलाएर प्रदर्शन गरिन्छ, जसले शिव र शक्तिको मिलनको प्रतीकात्मक अर्थ बोकेको छ।

यस परम्परालाई महाभारतका पात्र भीमसेन र द्रौपदीको प्रतीकात्मक मिलनसँग जोडिए पनि, मुख्यतः यो शिव-पार्वतीको युग्म रूपमा लिइन्छ। संस्कृतिकर्मी हरिशरण राजोपाध्यायका अनुसार, “यो पर्व वसन्त ऋतुको आगमनमा सृष्टिको पुनर्जननलाई अभिप्रेरित गर्ने उद्देश्य राख्छ। कामदेवको सक्रियतालाई सम्मान गर्दै यो समयमा मानव जीवनको सृजनशीलतालाई बढावा दिइन्छ।”

भीमसेन मन्दिर १७औँ शताब्दीमा राजा जगतप्रकाश मल्लले निर्माण गरेको इतिहास छ। यही समयदेखि यो प्रदर्शनको प्रचलन सुरु भएको अनुमान गरिन्छ। पहिले साधारण काठको मुढा प्रयोग गरिएकोमा समयक्रममा यसले खुला रूप लिएको हो।

– लिङ्गलाई मन्दिरबाट निकालेर इनाचो, ब्रह्मायणी लगायत स्थानहरूमा परिक्रमा गराइन्छ। यसले व्यापार र समाजमा समृद्धि ल्याउने विश्वास गरिन्छ।

– फागु पूर्णिमामा लिङ्गलाई ब्रह्मायणी खोलामा पखालिएपछि मन्दिरमा फर्काइन्छ। यसरी लिङ्ग बोक्ने व्यक्तिलाई पुत्र प्राप्ति हुने जनश्रुति छ।

काठमाडौँको बसन्तपुरमा रङ्गीन चीर गाडेर पर्व सुरु गरिन्छ भने भक्तपुरमा लिङ्ग प्रदर्शन गरिन्छ। यी दुई पद्धतिहरूले नेपाली संस्कृतिको विविधता र एकतालाई झल्काउँछन्।

यो परम्परा नेपालको तान्त्रिक तथा लोकधर्मी परम्पराको मिश्रण हो। यसले समाजमा सामूहिक चेतनालाई जागृत गर्दै पुरातन विश्वास र आधुनिकताको सहअस्तित्वलाई प्रदर्शन गर्छ।

भक्तपुरको लिङ्ग प्रदर्शन केवल धार्मिक कर्मकाण्ड होइन, समुदायको सांस्कृतिक अस्मिता र ऐतिहासिक अविच्छेद्यताको प्रतीक हो। यसले नेपाली सभ्यताको गहन प्रतीकात्मकता र जीवन-प्रति सकारात्मक दृष्टिकोणलाई उजागर गर्छ।