राइसिना संवाद २०२५ मा नेपालको सहभागिता

# मुना चन्द

भारत सरकार र अब्जर्भर रिसर्च फाउन्डेसन (ORF) को संयुक्त आयोजनामा नयाँ दिल्लीमा चैत्त ४ देखि ६ गते (मार्च १७-१९, २०२५) सम्म हुने राइसिना संवाद (Raisina Dialogue) एक बहुराष्ट्रिय सम्मेलन हो। जसले विश्वका भू-राजनीतिक र भू-अर्थिक मुद्दाहरूमा छलफलको मञ्च प्रदान गर्छ। सन २०१६ मा सुरु भएको यो सम्मेलन विश्वका नेताहरू, कूटनीतिज्ञहरू, व्यवसायीहरू, प्रविधि विज्ञहरू, र थिंक ट्यांकका विशेषज्ञहरूको जमघटको रूपमा स्थापित भएको छ। यस वर्षको संस्करणको विषयवस्तु “कालचक्र: मानव, शान्ति र ग्रह” (Kālachakra: People, Peace, and Planet) रहेको छ। जसले मानवता, शान्ति, र पर्यावरणीय दिगोपनको अन्तरसम्बन्धमा जोड दिन्छ। सम्मेलनको उद्घाटन भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीबाट भएको छभने न्यूजील्याण्डका प्रधानमन्त्री क्रिस्टोफर लक्सन प्रमुख अतिथिको रूपमा हुनुहुन्छ र keynote address दिनुहुनेछ।

राइसिना संवाद २०२५ मा नेपालको सहभागिता, विशेष गरी राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका उपाध्यक्ष स्वर्णिम वाग्ले र परराष्ट्रमन्त्री डा. आरजु राणा देउवाको सहभागीताले नेपालमा चर्चा पाएको छ। राइसिना संवाद २०२५ मा नेपालबाट आधिकारिक वक्ताको रूपमा आमन्त्रित एकमात्र व्यक्ति राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका उपाध्यक्ष तथा सांसद स्वर्णिम वाग्ले हुन्।

राइसिना संवादमा अमेरिका, युक्रेन, रसिया, न्यूजील्याण्ड लगायतका देशहरूबाट भारतीय आप्रवासी वा भारतीय मूलका व्यक्तिहरूको उल्लेखनीय सहभागिता रहनेछ। यी व्यक्तिहरू विभिन्न पेशागत, व्यावसायिक, र सामाजिक क्षेत्रमा बहुराष्ट्रिय संगठनहरूमा सक्रिय छन्। यो सहभागिताले भारतको वैश्विक नरम शक्ति (soft power) र डायस्पोराको प्रभावलाई उजागर गर्छ। उदाहरणका लागि, भारतीय मूलका व्यक्तिहरूले अमेरिकाको प्रविधि क्षेत्र, युक्रेनको कूटनीति, र न्यूजील्याण्डको सार्वजनिक नीतिमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिइरहेका छन्।

अमेरिकी सरकारको प्रतिनिधित्व राष्ट्रिय खुफिया निर्देशक (Director of National Intelligence) तुलसी गाबर्डले गर्नुहुनेछ। युक्रेनका परराष्ट्रमन्त्री आन्द्राई साइबिहाको सहभागिता पनि पुष्टि भएको छ। जबकि रसियाका परराष्ट्रमन्त्री सरगेई लाभरोभले उपस्थित नहुने जानकारी दिएका छन्। यो रुसी अनुपस्थिति वर्तमान युक्रेन संकट र पश्चिमी देशहरूसँगको तनावसँग सम्बन्धित हुन सक्छ। सम्मेलनमा १३० भन्दा बढी देशबाट ८०० भन्दा बढी प्रतिनिधि र वक्ताहरू सहभागी हुने अपेक्षा गरिएको छ।

राइसिना संवाद २०२५ मा कुल २४५ जना वक्ताहरू सूचीकृत छन्, तर नेपालका परराष्ट्रमन्त्री डा. आरजु राणा देउवाको नाम वक्ताको रूपमा समावेश छैन। सम्मेलनको उद्घाटन सत्रमा प्रधानमन्त्री मोदी र न्यूजील्याण्डका प्रधानमन्त्री लक्सनले मात्र सम्बोधन गर्नुहुनेछ। यो सम्मेलन राजनीतिक मुद्दाहरूमा केन्द्रित नभई सूचना प्रविधि, डिजिटल अर्थतन्त्र, जलवायु परिवर्तन, आर्थिक थिंक ट्यांक, अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरू (NGOs), वित्तीय संगठनहरू, ठूला व्यवसायिक घराना, र बहुराष्ट्रिय कर्पोरेट क्षेत्रसँग सम्बन्धित आर्थिक विकासका अवधारणाहरूमा छलफल गर्नेछ। उदाहरणका लागि, विगतका संस्करणहरूमा इन्डो-प्यासिफिक रणनीति, डिजिटल गभर्नेन्स, र हरित ऊर्जा जस्ता विषयहरू समेटिएका थिए। यस वर्षको “कालचक्र” विषयवस्तुले विश्वव्यापी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न नवीन दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्ने अपेक्षा गरिएको छ।

राइसिना संवादमा डा. आरजु राणा देउवाको सहभागिता एक रोचक र जटिल मुद्दाको रूपमा देखिएको छ। फागुन २५ गते राजा ज्ञानेन्द्रको स्वागतमा त्रिभूवन विमानस्थलबाट निर्मल निवाससम्म ११ किलोमिटर लामो अप्रत्यासित जुलुस भएको थियो। यो घटनाले नेपालको आन्तरिक राजनीतिमा राजतन्त्रप्रतिको समर्थन र गतिशीलतालाई संकेत गर्छ। यो जुलुसपछि परराष्ट्रमन्त्रीले भारतीय दूतावासमा विशेष आग्रह गरेर उहाँको सहभागिताको हतारमा व्यवस्था गरिएको बताइएको छ। नेपालमा मन्त्रीहरूले विदेश भ्रमण गर्नुअघि मन्त्रिपरिषदबाट स्वीकृति लिनुपर्ने प्रचलन छ। तर, डा. राणाले यो प्रक्रिया पूरा नगरी भारत प्रस्थान गर्नुभयो। जसले प्रशासनिक र राजनीतिक विवाद निम्त्याउन सक्छ। उहाँको सोझै राइसिना संवादमा सहभागिता सुनिश्चित गर्न आयोजकहरूलाई कूटनीतिक प्रोटोकल र व्यवस्थापनमा चुनौती थपियो। त्यसैले, उहाँलाई पहिले झारखण्डको बाबाधाममा धार्मिक कार्यको बहानामा पठाइयो, जुन कूटनीतिक संवेदनशीलता व्यवस्थापनको एउटा रणनीति थियो।

डा. राणा वक्ताको रूपमा सूचीकृत नभए पनि मन्त्रीको हैसियतमा सहभागी हुनुहुँदा सम्मेलनमा तेस्रो मर्यादाक्रममा पर्नुहुन्छ। यसले आयोजकहरूलाई उहाँको भूमिका निर्धारण गर्न असमन्जस उत्पन्न गरेको छ। न्यूजील्याण्डका प्रधानमन्त्री लक्सन प्रमुख वक्ता रहनुभएको र उद्घाटन सत्रमा मोदी र लक्सनले मात्र बोल्ने तालिका भएकाले डा. राणालाई अन्य २४५ वक्ताहरूसरह बोल्न दिने वा उद्घाटन सत्रमा स्थान दिने भन्नेमा अनिश्चितता रह्यो।

राइसिना संवादमा नेपालको सहभागिताले दुई देशबीचको सम्बन्धमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। नेपाल र भारतबीच सांस्कृतिक, आर्थिक, र कूटनीतिक सम्बन्ध बलियो छ। तर हालैका वर्षहरूमा सीमा विवाद र व्यापारिक असहमतिका कारण तनाव पनि देखिएको छ। स्वर्णिम वाग्लेको सहभागिताले आर्थिक सहकार्य र डिजिटल अर्थतन्त्रमा नयाँ सम्भावनाहरू उजागर गर्न सक्छ। डा. राणाको उपस्थितिले नेपालको कूटनीतिक प्रोफाइल बढाउन सक्छ। तर उहाँको भूमिकाको अस्पष्टता र प्रोटोकल उल्लंघनले केही प्रश्नहरू पनि उठाएको छ।

राइसिना संवाद २०२५ नेपालका लागि आफ्नो आर्थिक र कूटनीतिक एजेन्डालाई विश्व मञ्चमा प्रस्तुत गर्ने अवसर हो। स्वर्णिम वाग्लेको सहभागिताले नेपालको विशेषज्ञताको प्रतिनिधित्व गर्छ भने डा. आरजु राणा देउवाको उपस्थितिले कूटनीतिक जटिलताहरूलाई उजागर गरेको छ। सम्मेलनको सफलताले नेपाल-भारत सम्बन्धमा सहकार्यको नयाँ अध्याय सुरु गर्न सक्छ। तर यसका लागि प्रोटोकलको पालना र स्पष्ट भूमिका निर्धारण आवश्यक छ। यो सम्मेलनले विश्वव्यापी चुनौतीहरूको समाधानमा नेपालको योगदानलाई पनि प्रकाशमा ल्याउनेछ। साथै, डा. राणाको तालिका विपरीतकाे सहभागीताले नेपालकाे कुटनैतिक दरिद्रता उदाङ्गाे भएको छ।