ड्रोन प्रविधि र विश्वव्यापी राज्य प्रतिस्पर्धा

# मुना चन्द

ड्रोन प्रविधिले विश्व राजनीतिमा नयाँ तरंग सिर्जना गरेको छ। नागरिक तथा सैन्य प्रयोगका लागि विकसित यी अत्याधुनिक उपकरणहरूले प्रविधिगत प्रतिस्पर्धा, व्यापार नीति, सैन्य रणनीति, तथा अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी बहसहरूलाई नयाँ मोड दिएका छन्। विशेषगरी, अमेरिका र चीनबीचको प्रविधिगत होडबाजीले ग्लोबल आपूर्ति श्रृंखला र सुरक्षा रणनीतिमा ठूलो प्रभाव पारिरहेको छ।

ड्रोन प्रविधिको प्रभावलाई चार मुख्य पक्षहरूमा विभाजन गरेर विश्लेषण गर्न सकिन्छ:

प्रविधिगत प्रतिस्पर्धा र व्यापार तनाव

ड्रोन प्रविधिको तीव्र प्रगति अमेरिकी तथा चिनियाँ प्रविधि उद्योगहरूबीचको प्रतिस्पर्धा अझ चर्काउने कारक बनिरहेको छ। अमेरिकी सरकारले चिनियाँ ड्रोनहरूमाथि साइबर सुरक्षासम्बन्धी चिन्ता व्यक्त गर्दै अनुसन्धान थालिसकेको छ। यसको प्रतिउत्तरमा, चीनले विश्व बजारमा किफायती तथा अत्याधुनिक ड्रोन आपूर्ति गर्दै आफ्नो प्रभुत्व विस्तार गरिरहेको छ।

विशेषज्ञहरूको अनुमान अनुसार, सन् २०२६ सम्ममा विश्वव्यापी ड्रोन बजारको आकार १०० अर्ब डलर नाघ्नेछ, जसमा चीनको हिस्सा उल्लेखनीय हुने देखिन्छ। चीनको लागत-कुशल उत्पादन रणनीतिले उसको ड्रोनहरूलाई विश्वभर लोकप्रिय बनाएको छ, विशेषगरी निगरानी तथा सैन्य प्रयोजनका लागि तिनलाई प्राथमिकता दिइएको छ। यसले विश्वव्यापी आपूर्ति श्रृंखला टुक्र्याउन सक्ने तथा अमेरिका-चीन व्यापार तनावलाई अझै बढाउने सम्भावना बढाएको छ।

सैन्य प्रभुत्व र हवाई रणनीति

ड्रोनहरू आधुनिक युद्धनीतिको अभिन्न अंग बनिरहेका छन्। विशेषगरी, चीन र अमेरिका कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) नियन्त्रित ड्रोनहरू विकास गर्न प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन्। चीनको FH-97A, जुन स्टेल्थ प्रविधिसहित विकसित गरिएको छ, J-20 लडाकु विमानसँग संयोजनमा प्रयोग गर्न मिल्नेगरी डिजाइन गरिएको छ। अमेरिकाले पनि आफ्नो Collaborative Combat Aircraft (CCA) कार्यक्रम अन्तर्गत ठूलो संख्यामा किफायती स्वचालित ड्रोन विकास गरिरहेको छ, जसले परम्परागत लडाकु विमानहरूको समर्थन गर्नेछ।

यी प्रविधिहरूको विकासले हवाई युद्धको स्वरूप परिवर्तन गर्नेछ। भविष्यमा, मानव-पाइलट नभएका ड्रोनहरू मार्फत युद्ध लडिने सम्भावना बढ्दो छ, जसले सैन्य क्षमतामा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउनेछ।

विश्व बजारमा ड्रोनको प्रभाव

चीनले आफ्नो ड्रोन उत्पादनलाई केवल सैन्य क्षेत्रमा मात्र सीमित नराखी विश्वभर रणनीतिक रूपमा निर्यात गरिरहेको छ। मध्यपूर्व, अफ्रिका, र दक्षिण अमेरिका जस्ता क्षेत्रहरूमा चीनले Wing Loong तथा CH-4 ड्रोनहरू आपूर्ति गरिरहेको छ।

यसका अतिरिक्त, चीनको Belt and Road Initiative (BRI) अन्तर्गत ड्रोन तथा अन्य रक्षा प्रविधिहरू आपूर्ति गर्दै उसले सहभागी राष्ट्रहरूसँग सैन्य साझेदारी मजबुत बनाइरहेको छ। यसको विपरीत, अमेरिकाले ड्रोन निर्यातमा कडा नीति अपनाएकाले उसको बजार प्रभाव सीमित भएको छ।

कानुनी तथा नैतिक बहसहरू

ड्रोन प्रविधिको तीव्र विकासले नयाँ कानुनी तथा नैतिक चुनौतीहरू सिर्जना गरेको छ। विशेष गरी, स्वायत्त हतियार प्रणाली (Autonomous Weapons Systems) को विकासले “किलर रोबोट” सम्बन्धी बहसलाई तिव्र बनाएको छ।

संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) तथा मानवअधिकारवादी संस्थाहरूले स्वचालित हतियारहरूको नियमनको माग गरिरहेका छन्, किनभने यस्ता प्रणालीहरूले मानवीय हस्तक्षेपबिना आक्रमण गर्न सक्छन्। तर, अमेरिका, चीन, तथा रूसजस्ता शक्तिशाली राष्ट्रहरूले अझै स्पष्ट अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी सहमति जनाएका छैनन्।

यसबाहेक, ड्रोन निगरानी प्रणाली को बढ्दो प्रयोगले व्यक्तिगत गोपनीयता तथा साइबर सुरक्षासम्बन्धी गम्भीर प्रश्नहरू उठाएको छ। विभिन्न सरकारहरूले सुरक्षा तथा भीड नियन्त्रणका लागि ड्रोनहरू प्रयोग गरिरहेका छन्, जसले नागरिक स्वतन्त्रतामाथि नयाँ बहसको सुरुवात गराएको छ।

निष्कर्ष

ड्रोन प्रविधिको विकासले विश्वव्यापी सैन्य रणनीति, व्यापारिक प्रतिस्पर्धा, तथा कानुनी संरचनालाई पुनःपरिभाषित गरिरहेको छ। अमेरिका र चीनबीचको प्रविधिगत प्रतिस्पर्धाले भविष्यको युद्धशैली तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा ठूलो प्रभाव पार्नेछ।

तर, यदि ड्रोनहरूको सैन्य तथा नागरिक प्रयोगसँग सम्बन्धित नैतिक तथा कानुनी सवालहरू समाधान गरिएनन् भने, यो प्रविधि विश्वव्यापी अस्थिरता, व्यापार तनाव, र साइबर सुरक्षाका चुनौतीहरू निम्त्याउने कारक बन्न सक्छ। त्यसैले, प्रविधि विकास तथा सुरक्षा आवश्यकताबीच सन्तुलन कायम गर्न अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य आवश्यक देखिन्छ।