भारत-पाकिस्तान संघर्ष र क्षेत्रीय सन्तुलनको गहिराई
# संकेत किराँती
चीनको रक्षा मन्त्रालयका प्रवक्ता जांग जियाओगांगले भारत-पाकिस्तान संघर्षमा चिनियाँ हतियारको प्रदर्शन र PL-15E मिसाइल बरामद प्रसङ्गमा प्रतिक्रिया दिए। गत विहीवारको नियमित प्रेस ब्रीफिङमा उनले दुवै पक्षलाई शान्त र संयमित रहने आग्रह गर्दै भने, “भारत र पाकिस्तान साँच्चिकै छुट्याउन नसकिने पडोसी हुन्। हामी आशा गर्छौं कि दुवै पक्षले अवस्था अझ जटिल नबनाउने गरी शान्त र संयम ब्यवहार कायम राख्नेछन्।”
भारतीय सेनाका अधिकारीहरूले “पाकिस्तानले चीनको वायु रक्षा प्रणाली र उपग्रह प्रणालीबाट समर्थन पाएको थियो, तर यी प्रणालीहरूको प्रदर्शन औसतभन्दा तल थियो” भन्ने टिप्पणी प्रति जवाफ दिँदै जांगले कुनै प्रत्यक्ष प्रतिक्रिया नदिई क्षेत्रीय शान्तिको बारेमा मात्र जोड दिए। उनले चीनले क्षेत्रीय शान्ति र स्थायित्व कायम गर्न रचनात्मक भूमिका खेल्न तत्पर रहेको बताए।
भारतले संघर्षकालमा PL-15E बियोन्ड-भिजुअल-रेन्ज वायु-वायु मिसाइल बरामद गरेको र यसले सैन्य प्रविधिको रिभर्स इन्जिनियरिङ गर्न सक्ने सम्भावना बारे सोधिएमा जांगले यो मिसाइल निर्यात योग्य उपकरण हो भनेर खारेज गरे, जुन धेरै घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय रक्षा प्रदर्शनीहरूमा देखाइसकेको छ।
मे ७ मा भारतले पाकिस्तानी लक्ष्यमा हवाई हमला गर्यो। यो कारबाही भारतीय कश्मीरको पहलगाम सहरमा २६ मानिसको मृत्यु भएको आतंकी हमलाको प्रतिशोध थियो। चार दिनसम्म चलेको सैन्य द्वन्द्वपछि मे १० मा दुवै देशले युद्धविराम घोषणा गरे। पाकिस्तानी उप-प्रधानमन्त्री र विदेश मन्त्री इशाक डारले क्षेत्रमा शान्ति र सुरक्षाको लागि देशको सार्वभौमिकतामा सम्झौता नगरी सदैव प्रयासरत रहेको बताए। भारतीय विदेश सचिव विक्रम मिस्रीले दुवै पक्षले सीमा र नियन्त्रण रेखामा सबै सैन्य कारबाही रोक्ने सहमति जनाए।
पाकिस्तानले यस संघर्षमा चीनबाट प्राप्त उन्नत हतियारहरू पहिलो पटक ठूलो टकरावमा प्रयोग गर्यो:
– J-10C लडाकु विमान: ४.५ औं पुस्ताका यी विमानहरू भारतीय राफेल विमानविरुद्धको प्रभावकारिता अस्पष्ट रह्यो।
– HQ-9 वायु रक्षण प्रणाली: यसले म्याक ३ गतिको भारतीय ब्रह्मोस क्रूज मिसाइल रोक्न असफल भयो। चुनियान वायुसेना अड्डामा चिनियाँ YLC-8E रडार नष्ट भएको तस्वीरले यसको भेद्यता देखायो।
– PL-15E मिसाइल: भारतले पंजाब (होशियारपुर) मा नष्ट नभएको PL-15E मिसाइलको खण्ड बरामद गर्यो। विश्लेषकहरूले यसले मिसाइलको गोपनीय प्रविधिहरू भारत र सहयोगीहरूको हात लाग्ने जोखिम बताए।
– CH-4 “रेङ्बो” ड्रोन: पाकिस्तानले खुफिया/हमला ड्रोन प्रयोग गर्यो, तर भारतले इलेक्ट्रोनिक युद्ध तरिकाले धेरैजसो अवरोधन गर्यो।
तालिका: संघर्षमा प्रयुक्त चिनियाँ हतियारको प्रदर्शन
| हतियार प्रणाली | प्रयोग | मुख्य समस्या |
|———————|————|——————|
| PL-15E मिसाइल | वायु-वायु मिसाइल | लक्ष्य भेट्न असफल, भारतले खण्ड बरामद गर्यो |
| HQ-9 वायु रक्षण | लम्बरो रक्षण प्रणाली | ब्रह्मोस क्रूज मिसाइल रोक्न असफल |
| J-10C “फायरबर्ड” | लडाकु विमान | राफेल विरुद्ध प्रभावकारिता अस्पष्ट |
| CH-4 “रेङ्बो” | खुफिया/हमला ड्रोन | इलेक्ट्रोनिक युद्धद्वारा अवरोधित |
चिनियाँ हतियारको “निकृष्ट” प्रदर्शनले अन्तर्राष्ट्रिय खरिददारहरूमा चिनियाँ उद्योगको विश्वसनीयतालाई ठेस पुर्याउनेछ। यसले उनीहरूको बजार हिस्सा ६% (२०२४) बाट झर्ने खतरा देखाउँछ। पाकिस्तान २०१६ देखि चीनमा निर्भर छ (८२% हतियार आयात) भने भारतले पश्चिमी र घरेलु हतियार मिश्रणबाट कूटनीतिक लाभ लिइरहेको छ। $६२ बिलियनको चीन-पाकिस्तान आर्थिक गलियारा (CPEC) लाई सुरक्षित गर्न चीनले पाकिस्तानलाई हतियार आपूर्ति गर्छ।
– प्रविधि चोरी: PL-15E को बरामदीले मिसाइलको डाटा लिङ्क, सक्रिय रडार सिकर जस्ता गोपनीय प्रविधि भारत र सहयोगीहरूको हात लाग्ने खतरा छ।
– पानी युद्ध: भारतले सिन्धु नदी सम्झौता (१९६०) निलम्बन गरेपछि पाकिस्तानले यसलाई “युद्धको कारण” घोषणा गरेको छ।
– परमाणु जोखिम: पाकिस्तानी जनरल मिर्जाले चेतावनी दिए: “अर्को संघर्ष कश्मीरमा सीमित हुने छैन, सम्पूर्ण देशमा फैलिनेछ।”
तालिका: युद्धविरामपछिको कूटनीतिक गतिविधि
| देश | कूटनीतिक कार्य | मुख्य उद्देश्य |
|———|———————|——————-|
| पाकिस्तान | ४ देश भ्रमण (अजरबैजान, तुर्की, इरान, ताजिकिस्तान) | चीनपछिको समर्थन बढाउने |
| भारत | ३० भन्दा बढी देशहरूमा प्रतिनिधिमण्डल | “पाक आतंकवादको प्रायोजक” भन्ने सन्देश फैलाउने |
| अमेरिका | पछि-पर्दा मध्यस्थता | क्षेत्रीय स्थायित्व कायम गर्ने |
भारत-पाक संघर्षले चिनियाँ हतियार उद्योगको उत्पादन क्षमता र युद्ध प्रभावकारिता बीचको खाई देखायो। PL-15E को बरामदीले चीनको सैन्य गोपनीयतामा दीर्घकालीन जोखिम सिर्जना गरेको छ। अमेरिकी मध्यस्थताले युद्धविराम भए पनि क्षेत्र अहिले पनि खतरनाक रूपमा अस्थिर छ:
– पाकिस्तानले चिनियाँ हतियारको प्रतिष्ठा बचाउन J-35A स्टेल्थ फाइटर खरिद गति गर्न सक्छ।
– भारतले ब्रह्मोस जस्ता स्थानीय हतियारको उत्पादन बढाउने योजना गरेको छ।
– सिन्धु नदी विवाद र सीमायुद्धको अर्को चरण अहिले पनि सम्भावित छन्।
चीनको शान्ति कूटनीति चुनौतीमा परेको छ: यदि उनीहरूले पाकिस्तानमा हतियार आपूर्ति जारी राखे, भारतले यसलाई क्षेत्रीय अशान्तिको कारक मान्नेछ। यस संघर्षले दिगो शान्तिको लागि भारत-पाक-चीन त्रिपक्षीय संवादको आवश्यकता देखाएको छ, तर यसको सम्भावना अहिले न्यून छ।
