सिन्धुपाल्चोकको सभ्यता, सैनिक संरचना र तिब्बतसँगको सम्बन्ध

# अविनाश शर्मा

लिस्तिकोट, सिन्धुपाल्चोक जिल्लामा अवस्थित एक ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्वको स्थान हो। जुन नेपालको प्राचीन सभ्यता, प्रशासनिक केन्द्र, सैनिक संरचना र तिब्बतसँगको व्यापारिक तथा राजनीतिक सम्बन्धको केन्द्रबिन्दु रहँदै आएको छ। यो लेखमा लिस्तिकोटको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, यहाँको सभ्यता, सैनिक महत्व, तिब्बतसँगको सम्बन्ध, नेपाल-तिब्बत युद्धहरूमा यसको भूमिका, र यसको पतनका कारणहरूलाई गहिरो अध्ययनका आधारमा प्रस्तुत गरिएकाे छ।

लिस्तिकोट सिन्धुपाल्चोकको एक प्राचीन बस्ती हो, जसको सभ्यता नेपाल उपत्यकाका प्राचीन सभ्यताहरूसँग जोडिन्छ। यहाँको सभ्यता लिच्छवीकाल (वि.सं. ४००–८००) र मल्लकाल (वि.सं. १२००–१७६८) को समृद्ध सांस्कृतिक र व्यापारिक परम्परासँग सम्बन्धित छ। लिस्तिकोट तिब्बत र नेपाल उपत्यकाबीचको व्यापारिक मार्गमा अवस्थित भएकाले यहाँको बस्तीले प्राचीनकालदेखि नै महत्वपूर्ण स्थान राख्दै आएको थियो। यहाँबाट तिब्बतको खासा (वर्तमान झाङमु) पुग्न एक दिनभन्दा बढी समय लाग्थ्यो, जसले लिस्तिकोटको रणनीतिक महत्वलाई उजागर गर्छ।

लिस्तिकोटको बस्तीले लिच्छवीकालमा नेपाल र तिब्बतबीचको वैवाहिक, व्यापारिक र सांस्कृतिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। उदाहरणका लागि, लिच्छवी राजकुमारी भृकुटीको तिब्बतका सम्राट स्रङचङ गम्पोसँग विवाह (वि.सं. ६३९) को यात्रा लिस्तिकोट हुँदै भएको ऐतिहासिक तथ्यले यहाँको महत्वलाई पुष्टि गर्छ। त्यस्तै, मल्लकालमा अरनिको (बलबाहु) को नेतृत्वमा गएको कलाकारहरूको टोली पनि लिस्तिकोटको बाटो हुँदै तिब्बत पुगेको थियो। यी घटनाहरूले लिस्तिकोटलाई नेपाल-तिब्बत सम्बन्धको महत्वपूर्ण प्रवेशद्वारको रूपमा स्थापित गर्छ।

लिस्तिकोट मल्लकाल र शाहकालको प्रारम्भमा नेपालको एक प्रमुख प्रशासनिक र व्यापारिक केन्द्र थियो। यहाँ नेपाल सरकारका विभिन्न अड्डाहरू, जस्तै अध्यागमन, कर संकलन, प्रशासन र सैनिक ब्यारेकहरू थिए। लिस्तिकोट कान्तिपुर, भक्तपुर र पाटनबाट साँखु, जहरसिंह पौवा, चौतारा र जलविरे हुँदै पुगिने मुख्य मार्गमा अवस्थित थियो। यो मार्ग नेपाल उपत्यका र तिब्बतबीचको व्यापारको लागि महत्वपूर्ण थियो।

लिस्तिकोटमा तिब्बतबाट ल्याइएको चाँदीका सिक्काहरूलाई टकसारमा पगालेर नेपाली मोहर बनाइन्थ्यो, जुन पुनः तिब्बत पठाइन्थ्यो। यो प्रक्रियाले लिस्तिकोटलाई नेपाल-तिब्बत व्यापारको आर्थिक केन्द्र बनाएको थियो। मल्लकालमा नेपालले तिब्बतसँग चाँदी, नुन, ऊन र याकको व्यापार गर्थ्यो, र लिस्तिकोट यस्ता व्यापारिक गतिविधिहरूको व्यवस्थापन गर्ने प्रमुख स्थान थियो।

लिस्तिकोटको सैनिक संरचना नेपालको इतिहासमा अद्वितीय थियो। यहाँ बलियो गढी (कोट) र सैनिक ब्यारेकहरू थिए, जुन तिब्बतसँगको सम्भावित युद्ध र सीमा सुरक्षाका लागि बनाइएका थिए। लिस्तिकोटमा ठूला तोपहरू राखिएका थिए, जुन तिब्बततर्फ लक्षित थिए। यी तोपहरू लडाइँको समयमा घुम थाङ भन्ने स्थानमा सारिन्थे, जुन लिस्तिकोटबाट दक्षिण-पूर्वमा एक बिहानको पैदल दूरीमा अवस्थित थियो। घुम थाङमा सैनिक तालिम शिविर र हतियार भण्डारण केन्द्र पनि थियो, जसले लिस्तिकोट क्षेत्रलाई सैनिक दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण बनाएको थियो।

लिस्तिकोटको सैनिक संरचनाले नेपाल-तिब्बत युद्धहरूमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। यहाँ हजारौं सैनिकहरू तैनाथ थिए, र युद्धको समयमा तोप, बन्दूक, हतियार र अन्य सामग्रीहरू घुम थाङमा स्थानान्तरण गरिन्थे। यो क्षेत्रले मल्लकाल र शाहकालमा नेपालको उत्तरी सीमाको रक्षा गर्ने प्रमुख केन्द्रको रूपमा काम गरेको थियो।

लिस्तिकोट नेपाल र तिब्बतबीचको सांस्कृतिक, धार्मिक र व्यापारिक सम्बन्धको महत्वपूर्ण कडी थियो। तिब्बती र चिनियाँहरू नेपाल आउँदा कुती, खासा हुँदै लिस्तिकोटबाट कान्तिपुर पुग्थे, र फर्कदा नुवाकोट, रसुवा, केरुङ हुँदै तिब्बत जान्थे। यो मार्ग नेपाल-तिब्बत सम्बन्धको ऐतिहासिक महत्व बोकेको थियो।

भृकुटीको यात्रा: लिच्छवी राजकुमारी भृकुटीको तिब्बत यात्रा (वि.सं. ६३९) लिस्तिकोट हुँदै भएको थियो। उनको विवाहले नेपाल र तिब्बतबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धलाई बलियो बनाएको थियो।

अरनिकोको यात्रा: मल्लकालमा अरनिकोको नेतृत्वमा गएको कलाकार टोली लिस्तिकोट हुँदै तिब्बत पुगेको थियो, जसले नेपालको कला र वास्तुकलालाई तिब्बत र चीनमा फैलाएको थियो।

नरेन्द्रदेवको फिर्ती: लिच्छवी राजा नरेन्द्रदेवलाई तिब्बतबाट फर्काउन तिब्बती सेनाले लिस्तिकोटको बाटो प्रयोग गरेको थियो। यो घटनाले लिस्तिकोटको रणनीतिक महत्वलाई थप उजागर गर्छ।

भिम मल्लको विजय: मल्लकालका प्रधानसेनापति भिम मल्लले लिस्तिकोट हुँदै खासा, कुती र ल्हासा पुगेर तिब्बतको व्यापार कब्जा गरेका थिए। उनको फिर्ती यात्रा भने नाम्चे, सोलुखुम्बु र ओखलढुङ्गा हुँदै भएको थियो। यद्यपि, उनलाई राजा प्रताप मल्लले फाँसी दिएका थिए।

यी घटनाहरूले लिस्तिकोटलाई नेपाल-तिब्बत सम्बन्धको ऐतिहासिक प्रवेशद्वारको रूपमा स्थापित गर्छ।

लिस्तिकोट नेपाल-तिब्बत युद्धहरू (पहिलो, दोस्रो, नेपाल-चीन युद्ध, र अन्तिम नेपाल-तिब्बत युद्ध) मा महत्वपूर्ण सैनिक केन्द्र थियो। यी युद्धहरूमा लिस्तिकोटको गढी र सैनिक संरचनाले नेपालको उत्तरी सीमाको रक्षा गरेको थियो।

पहिलो र दोस्रो नेपाल-तिब्बत युद्ध (वि.सं. १७८८–१७८९, १७९१–१७९२): यी युद्धहरूमा लिस्तिकोटबाट सैनिक परिचालन गरिएको थियो। नेपालले तिब्बतको केही क्षेत्र कब्जा गरेको थियो, तर चिनियाँ हस्तक्षेपले युद्धको दिशा बदलिदिएको थियो।

नेपाल-चीन युद्ध (वि.सं. १७९२): चिनियाँ सेना लिस्तिकोटसम्म आइपुगेको थियो, तर यहाँको बलियो सैनिक संरचना र नेपाली सेनाको प्रतिरोधका कारण चिनियाँ सेनाले नराम्रो हार बेहोरेर खासातर्फ फर्कनुपरेको थियो। यो युद्धमा लिस्तिकोटको रणनीतिक महत्व स्पष्ट भएको थियो।

अन्तिम नेपाल-तिब्बत युद्ध (वि.सं. १८५५–१८५६): यो युद्धमा नेपालले विजय हासिल गरेको थियो। लिस्तिकोटको सैनिक संरचना र घुम थाङको तालिम केन्द्रले नेपाली सेनालाई बलियो बनाएको थियो।

यी युद्धहरूमा लिस्तिकोटको गढी, तोप र सैनिक तालिम केन्द्रले नेपालको विजयमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको थियो।

वि.सं. १९१२ मा अन्तिम नेपाल-तिब्बत युद्धमा नेपालको विजयपछि तातोपानीभन्दा माथि दुगुना डाँडामा “दुगुना गढी” निर्माण गरियो। यो गढीले लिस्तिकोटको सैनिक र प्रशासनिक महत्वलाई विस्थापित गर्यो। लिस्तिकोटका सबै अड्डाहरू, सैनिक ब्यारेक र प्रशासनिक केन्द्रहरू दुगुना गढी क्षेत्रको यार्मासिंह गाउँमा स्थानान्तरण भए। दुगुना गढीबाट कुनै लडाइँ लडिएको रेकर्ड छैन, तर यसले लिस्तिकोटको महत्वलाई क्रमशः लोप गरायो।

लिस्तिकोटको पतनका प्रमुख कारणहरू निम्नलिखित थिए:

प्रशासनिक स्थानान्तरण: दुगुना गढी र यार्मासिंहमा अड्डाहरू सरेपछि लिस्तिकोटको प्रशासनिक महत्व घट्यो।

व्यापारिक मार्गको परिवर्तन: तिब्बतसँगको व्यापार रसुवा र केरुङ मार्गबाट बढी हुन थालेपछि लिस्तिकोटको व्यापारिक महत्व कम भयो।

आधुनिकीकरण: राणाकाल र पञ्चायतकालमा नयाँ सडक र यातायात मार्गहरूको विकासले लिस्तिकोटको रणनीतिक महत्वलाई कम गर्यो।

लिस्तिकोटबाट दक्षिण-पूर्वमा अवस्थित घुम थाङ लडाइँको समयमा सैनिक तालिम र हतियार भण्डारणको प्रमुख केन्द्र थियो। यहाँ हजारौं सैनिकहरूले तालिम लिन्थे, र तोप, बन्दूक र अन्य हतियारहरू भण्डारण गरिन्थे। घुम थाङ पछि पनि सिन्धुपाल्चोकको एक बलियो उप-प्रशासनिक केन्द्रको रूपमा रह्यो। यो क्षेत्रले लिस्तिकोटको सैनिक संरचनालाई सहयोग पुर्याउँदै नेपाल-तिब्बत युद्धहरूमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो।

लिस्तिकोटको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र सैनिक महत्वलाई पुनर्जन्म दिनु आजको आवश्यकता हो। यहाँका गढी, कोट र अन्य संरचनाहरूको पुनर्निर्माण गरी यो स्थानलाई पर्यटकीय र ऐतिहासिक स्थलको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ। लिस्तिकोटको इतिहासलाई जीवन्त राख्न निम्नलिखित कदमहरू चाल्नुपर्छ:

पुरातात्विक अध्ययन: लिस्तिकोटका गढी, कोट र टकसारका अवशेषहरूको पुरातात्विक उत्खनन र अध्ययन गर्नुपर्छ।

पर्यटन प्रवर्द्धन: लिस्तिकोटलाई नेपाल-तिब्बत सम्बन्धको ऐतिहासिक प्रवेशद्वारको रूपमा प्रचार गरी पर्यटकीय गन्तव्य बनाउनुपर्छ।

सांस्कृतिक संरक्षण: यहाँको प्राचीन सभ्यता र व्यापारिक इतिहासलाई संग्रहालय र प्रदर्शनीमार्फत जीवन्त राख्नुपर्छ।

शिक्षा र अनुसन्धान: लिस्तिकोटको इतिहासलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरी विद्यार्थी र अनुसन्धानकर्ताहरूलाई अध्ययनको अवसर प्रदान गर्नुपर्छ।

लिस्तिकोट सिन्धुपाल्चोकको एक यस्तो ऐतिहासिक स्थल हो, जसले नेपालको प्राचीन सभ्यता, सैनिक संरचना, प्रशासनिक केन्द्र र तिब्बतसँगको सम्बन्धलाई जोड्छ। यो स्थान मल्लकाल र शाहकालमा नेपाल-तिब्बत व्यापार र युद्धको केन्द्रबिन्दु थियो। लिस्तिकोटको गढी, तोप, सैनिक तालिम केन्द्र र घुम थाङको उप-प्रशासनिक संरचनाले नेपालको उत्तरी सीमाको रक्षा र व्यापारिक समृद्धिमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको थियो। यद्यपि, दुगुना गढीको निर्माण र प्रशासनिक स्थानान्तरणले लिस्तिकोटको महत्व क्रमशः लोप भयो। आज लिस्तिकोटको ऐतिहासिक महत्वलाई पुनर्जनन गरी यसलाई पर्यटकीय र सांस्कृतिक गन्तव्यको रूपमा विकास गर्नु आवश्यक छ। यसले नेपालको गौरवपूर्ण इतिहासलाई विश्वसामु उजागर गर्नेछ।