नेपाल-तिब्बत सम्बन्धको ऐतिहासिक धरातल: व्यापार, धर्म र कूटनीतिक समन्वयको साझा यात्रा
# अविनाश शर्मा
नेपालको इतिहास, विशेषगरी उपत्यकाको विगत, केवल स्थानीय नरेशहरूको आन्तरिक संघर्ष मात्र होइन, यो एक समृद्ध अन्तरराष्ट्रीय सम्बन्धको दस्तावेज पनि हो। विशेषतः काठमाडौं उपत्यका र तिब्बतको ल्हासाबीचको व्यापारिक, धार्मिक र सांस्कृतिक सम्बन्धले नेपालको भू-राजनीतिक हैसियतलाई परिभाषित गर्यो। यो लेख, नेपाल-तिब्बत सम्बन्धका बहुआयामिक पक्षहरूलाई उजागर गर्न समर्पित छ।
कान्तिपुरका राजा जगज्जय मल्लद्वारा भारतको महाराष्ट्रबाट ब्राह्मण पुजारी ल्याई पशुपतिनाथ मन्दिरमा नियुक्त गर्नु, नेपालको धार्मिक संरचनामा भारतीय हस्तक्षेप कसरी भएको थियो र कति थियो भन्ने प्रमाण हो। यसबाट धार्मिक कूटनीति आरम्भ भएको देखिन्छ। जहाँ हिन्दू तीर्थस्थलको मर्यादा सुरक्षित राख्न ‘पारदेशी ब्राह्मण’ लाई प्राथमिकता दिइयो। पशुपतिनाथ मन्दिरमा ‘मूल पुजारी’ बन्ने यो परम्परा पछि गहिरो विवादको कारण पनि बन्यो, तर यसले नेपाल-भारत धार्मिक सम्बन्धलाई आधिकारिक बनायो।
बन्सीधर पाँडे, जसलाई कालु पाँडे भनेर पनि चिनिन्छ, उनलाई मुलकाजी बनाउने क्रममा बिराज बखेती र बिसे दमाईं (नगर्ची) को सिफारिस निर्णायक भयो। यो घटनाले नेपालमा जात-आधारित विभाजन हुँदाहुँदै पनि वास्तविक प्रशासनिक शक्ति विभिन्न वर्ग र जातिका व्यक्तिको सल्लाह र सिफारिसमा आधारित हुन्थ्यो भन्ने देखाउँछ। नगर्ची (राजकीय बाजा बजाउनेहरू) जस्तो पेशागत समुदाय राजनीतिक सिफारिसमा सक्रिय हुनु, तत्कालीन सामाजिक सत्ता सन्तुलनको परिपक्व संकेत हो।
काठमाडौं, पाटन, भक्तपुरका उदास र शाक्य समुदायका सुन व्यापारीहरूले ल्हासासम्मको व्यापारिक यात्रा सुरु गर्नु नेपालको हिमाली व्यापारिक संस्कृति र तिब्बतसँगको पारम्परिक सम्बन्धको प्रमाण हो। यो सम्बन्ध केवल व्यापारिक थिएन। यो सांस्कृतिक र धार्मिक रूपमा पनि गहिरो थियो, किनभने यी समुदायहरू नेपालका बौद्ध परम्पराका वाहक थिए, जसको तिब्बती समाजमा गहिरो प्रभाव थियो।
१७१० तिर कश्मीरी मुसलमानहरूको आगमन काठमाडौंमा भएको थियो। प्रारम्भमा एक परिवारबाट सुरु भएको यो उपस्थिति, पछि ल्हासासम्म व्यापारको अनुमति प्राप्त गर्न सफल भयो। यो घटनाले नेपाल र तिब्बत दुवै ठाउँमा व्यापारिक सहिष्णुता र बहुसांस्कृतिक सहभागिता रहेको देखाउँछ।
फ्रान्क्वाइज फेलिक्स र एन्थोनी मेरी जस्ता केपुचिन पादरीहरूले काठमाडौंमा पहिलो गिर्जा स्थापना गर्नु केवल धार्मिक फैलावट मात्र होइन, यो पश्चिमी संसारसँगको नेपाल र तिब्बतको पहिलो सीधा सम्पर्क पनि थियो। त्यतिबेलै ल्हासामा पनि इसाइ मिशनरीहरूको स्थायी केन्द्र रहेको तथ्यले यो कुरालाई स्पष्ट पार्छ कि तिब्बत-नेपाल क्षेत्र केवल पूर्वीय धार्मिक प्रभावमात्र नभई, विश्वव्यापी शक्तिहरूको चासोको केन्द्र पनि थियो।
कश्मीरी मुसलमानपछि भारतको अवध र बिहार क्षेत्रबाट बन (सन्यासी) र पुरी सम्प्रदायका साधुहरू नेपाल भित्रिए र मठ स्थापना गर्दै ल्हासासम्म व्यापार थाले। यो धार्मिक व्यापारिक गतिविधिले हिन्दू धर्मावलम्बी सन्त समुदायलाई समेत व्यापारिक पंक्तिमा सामेल गर्यो। भक्तपुर र पाटनका राजाहरूले यिनलाई संरक्षण गर्नु, धार्मिक सहिष्णुता र व्यापारिक चतुरताको मिलन थियो।
अन्ततः ल्हासामा व्यापार गर्ने नेपाली प्रतिनिधित्व केवल नेवार समुदायमा सीमित रहेन, कश्मीरी मुसलमान, बन र पुरी सम्प्रदायसम्म फैलियो। यसले नेपालको सामुदायिक विविधताले अन्तरराष्ट्रीय स्तरमा समेत प्रभाव पार्न सक्ने सामर्थ्य राख्थ्यो भन्ने देखाउँछ। नेपाल तिब्बतको व्यापारिक नक्सामा न केवल मध्यस्थकर्ता थियो, बरु सांस्कृतिक मिलनको केन्द्र पनि थियो।
नेपाल-तिब्बत सम्बन्ध सधैं गहिरो कूटनीतिक चिन्तन, आर्थिक समन्वय र धार्मिक विविधताको त्रिकोणमा आधारित रह्यो। चाहे त्यो बन्सीधर पाँडेको राजनीतिक नियुक्ति होस् या ल्हासामा गिर्जा स्थापना, यी सबै घटनाले नेपाललाई एउटा सांस्कृतिक-राजनीतिक नोड मा परिणत गरेको थियो।
बाबुराम आचार्यको दस्तावेज एक ऐतिहासिक प्रमाण हो, जसले नेपालको अन्तरराष्ट्रीय सम्बन्धलाई केवल पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियानमा मात्र सीमित नराखी, विगतका परम्परा र बहुजातीय समन्वयमा समेत विस्तार गर्छ।
