भारत-पाकिस्तान द्वन्द्व, पहलगाम घटना, क्षेत्रीय अस्थिरता र भारतको सम्भावित विभाजन

# अविनाश शर्मा

भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्ध सधैं तनावपूर्ण रहँदै आएको छ। र सन २०२५ अप्रिल २२ मा जम्मू-कश्मीरको पहलगाममा भएको आतंकवादी हमलाले यो तनावलाई नयाँ उचाइमा पुर्याएको छ। २६ जनाको ज्यान लिने यो हमलालाई भारतले पाकिस्तानद्वारा समर्थित आतंकवादको कडा चुनौतीको रूपमा लिएको छ। यो घटनाले दक्षिण एसियाको भूराजनीतिक परिदृश्यमा भारतलाई गम्भीर दबाबमा पारेको छ। भारतले सिन्धु जल सन्धि निलम्बन गर्ने र पाकिस्तानी नागरिकका भिसा रद्द गर्ने जस्ता कदमहरू चाल्ने धम्की दिएको छ, तर पाकिस्तानले पनि शिमला सन्धि रद्द गर्दै भारतलाई “निर्णायक जवाफ” दिने चेतावनी दिएको छ। यो परिस्थितिले भारतलाई सैन्य, कूटनीतिक, र आन्तरिक रूपमा ठूलो दबाबमा राखेको छ।

पहलगाम हमलाले भारत-पाकिस्तान द्वन्द्वलाई युद्धको नजिक पुर्याएको छ। भारतले सर्जिकल स्ट्राइक वा हवाई हमलाजस्ता कदम चाल्ने सम्भावना छ, तर यस्तो कदमले क्षेत्रीय अस्थिरता झन् बढाउनेछ। पाकिस्तानको कमजोर आर्थिक अवस्था र आन्तरिक अस्थिरताले उसलाई भारतविरुद्ध अप्रत्यक्ष रणनीति अपनाउन बाध्य बनाएको छ। यस्तो अवस्थामा भारतले आफ्नो सैन्य र कूटनीतिक जवाफलाई सन्तुलित बनाउनुपर्छ, नत्र ठूलो क्षेत्रीय संकट निम्तिन सक्छ।

यो घटनाले भारतको छिमेकी नीतिमाथि पनि प्रश्न उठाएको छ। पाकिस्तानले भारतलाई सिन्धु नदीको पानी रोकेर उसको कृषि र ऊर्जा क्षेत्रमा संकट निम्त्याउन सक्ने आरोप लगाएको छ। बंगलादेश, जसले भारतसँग व्यापारिक र सुरक्षा सम्बन्धलाई प्राथमिकता दिएको छ, तटस्थ रहे पनि भारतको बढ्दो प्रभावले त्यहाँ आन्तरिक असन्तुष्टि बढाउन सक्छ। चीनसँगको तनाव, विशेष गरी गलवान घाटीको झडपपछि, भारतको रणनीतिक चुनौतीलाई झन् जटिल बनाएको छ। नेपाल र श्रीलंकामा पनि भारतको प्रभावलाई लिएर असन्तुष्टि छ। भारतको “नेबरहुड फर्स्ट” नीति क्षेत्रीय प्रभुत्वको प्रयासको रूपमा देखिएको छ, जसले छिमेकीहरूलाई उसको विरुद्धमा उभ्याउन सक्छ। भारतले आफ्नो कूटनीतिलाई सुधार नगरे क्षेत्रीय सहयोग र स्थिरता कमजोर हुनेछ।

भारतको आन्तरिक अवस्थाले पनि उसलाई दबाबमा राखेको छ। कश्मीरमा पहलगाम हमलाले भारतको नियन्त्रणमाथि प्रश्न उठाएको छ। भारतले कश्मीरलाई आफ्नो अभिन्न अंग माने पनि, त्यहाँको तनाव र अलगाववादी भावनाले दीर्घकालीन जोखिम निम्त्याउन सक्छ। चिकेन नेक (सिलिगुडी कोरिडोर), जुन भारतको उत्तरपूर्वी राज्यहरूलाई मुख्यभूमिसँग जोड्ने साँघुरो भूभाग हो, रणनीतिक रूपमा अति संवेदनशील छ। यो क्षेत्र नजिकै चीन, बंगलादेश, र भूटान छन्, र यदि यो अवरुद्ध भयो भने सेभेन सिस्टर (अरुणाचल प्रदेश, असम, मणिपुर, मेघालय, मिजोरम, नागाल्याण्ड, र त्रिपुरा) अलग हुन सक्छ। सेभेन सिस्टरमा जातीय र सांस्कृतिक विविधताले अलगाववादी आन्दोलनलाई बल दिएको इतिहास छ। यद्यपि, भारतले विकास परियोजना र सैन्य उपस्थितिमार्फत यी क्षेत्रलाई एकीकृत गर्ने प्रयास गरेको छ, तर चीनको क्षेत्रीय दाबी र बाह्य हस्तक्षेपले यी क्षेत्रमा अस्थिरता बढाउन सक्छ।

भारतको सम्भावित विभाजनको चर्चा ऐतिहासिक र भूराजनीतिक दृष्टिकोणले जटिल छ। सन १९४७ को विभाजन धर्मको आधारमा भएको थियो, तर अहिले भारतको बलियो केन्द्रीय शासन, सैन्य शक्ति, र आर्थिक एकीकरणले ठूलो स्तरको विखण्डनको सम्भावनालाई कम गरेको छ। तैपनि, कश्मीर, चिकेन नेक, र सेभेन सिस्टर जस्ता क्षेत्रमा क्षेत्रीय असन्तुष्टि र छिमेकी देशहरूको हस्तक्षेपले दीर्घकालीन जोखिम सिर्जना गर्न सक्छ। पंजाबमा खालिस्तान आन्दोलन र दक्षिण भारतमा क्षेत्रीय पहिचानको मागले पनि भारतको एकतामाथि दबाब सिर्जना गरेको छ।

पहलगाम घटनाले भारतलाई सैन्य, कूटनीतिक, र आन्तरिक रूपमा कठोर निर्णयहरू लिन बाध्य बनाएको छ। भारतले संयमित तर प्रभावकारी जवाफ दिनुपर्छ, नत्र क्षेत्रीय युद्ध र आन्तरिक अस्थिरताको जोखिम बढ्नेछ। चिकेन नेक र सेभेन सिस्टरको रणनीतिक महत्त्वलाई ध्यानमा राख्दै भारतले यी क्षेत्रमा सुरक्षा, विकास, र सांस्कृतिक एकीकरणमा जोड दिनुपर्छ। भारतको छिमेकी नीतिमा सुधार र कूटनीतिक सन्तुलनले मात्र क्षेत्रीय स्थिरता कायम राख्न सकिन्छ। यदि भारतले यी चुनौतीहरूको सामना गर्न असफल भयो भने, उसको क्षेत्रीय नेतृत्व र आन्तरिक एकतामाथि गम्भीर प्रश्न उठ्नेछ।