“अफगान क्वाड” को उदय र दक्षिण एशियाको सुरक्षा परिदृश्यमा सम्भावित परिवर्तनहरू

# अविनाश शर्मा

इरानका सर्वोच्च नेता आयतोल्लाह खामेनीद्वारा पाकिस्तानमा विदेशमन्त्री पठाउनु केवल कूटनीतिक इशारा मात्र होइन, दक्षिण एशियामा उदीयमान रणनीतिक गठबन्धनको सम्भावित संकेत पनि हो। इरान, पाकिस्तान, अफगानिस्तान र चीन सम्मिलित “अफगान क्वाड” नाम दिइएको यस संयोजनले यस क्षेत्रमा गहिरो सुरक्षा र भू-राजनीतिक प्रभाव पार्न सक्छ।

यस क्वाडको सक्रियताले अफगानिस्तानमा स्थायित्व ल्याउने सम्भावना बलियो देखिन्छ। तालिबान नेतृत्वसँग समन्वय गर्दै सीमा नियन्त्रण, नशाखोरी नियन्त्रण, र शरणार्थी व्यवस्थापनजस्ता संवेदनशील मुद्दाहरूमा साझा दृष्टिकोण बनाउन सक्ने क्षमता यस संयोजनमा छ। सफल कार्यान्वयनले अफगानिस्तानलाई अस्थिरता र उग्रवादको अखडाबाट निकालेर विकासको मूलधारमा ल्याउन मद्दत गर्न सक्छ। यसले चीनको CPEC लगायत अन्य क्षेत्रीय परियोजनालाई पनि सुरक्षा दिनेछ।

इरान र पाकिस्तानबीचको सहयोगले बलोच विद्रोहजस्ता साझा सुरक्षा चुनौतीहरू सम्बोधन गर्ने नयाँ अवसर प्रदान गर्न सक्छ। तथापि, सुन्नी–शिया वैचारिक भिन्नता र ऐतिहासिक अविश्वासले यस साझेदारीलाई दीर्घकालीन रूपमा जोगाइराख्न कठिन हुन सक्छ। यस किसिमको द्वैध सम्बन्धले रणनीतिक अस्पष्टता ल्याउन सक्ने सम्भावना पनि रहन्छ।

भारतले भने अफगान क्वाडलाई अफगानिस्तानमा आफ्नो रणनीतिक प्रभाव गुमाउने संकेतको रूपमा बुझ्न सक्छ। यस्तो स्थितिमा उसले अमेरिका, रूस वा “इन्डो-प्यासिफिक क्वाड” सँग आफ्नो सहकार्य बलियो बनाउने सम्भावना रहन्छ, जसले दक्षिण एशियाको सुरक्षा परिदृश्यमा स्पष्ट ध्रुवीकरण सिर्जना गर्न सक्छ।

यसबीच, चीनका लागि यो संयोजन सुरक्षा मात्र होइन, भूराजनीतिक प्रभाव विस्तारको पनि अवसर हो। अफगानिस्तानमार्फत पश्चिम एशियातर्फ आफ्नो उपस्थिति बलियो पार्ने प्रयत्नसँगै चीनले भारतसँगको अप्रत्यक्ष प्रतिस्पर्धालाई पनि नयाँ मोड दिन सक्नेछ।

यदि अफगान क्वाडले अल–कायदा, ISIS–K जस्ता आतंकवादी समूहहरू विरुद्ध सुसंगत रणनीति बनाउन सक्यो भने, यसले सम्पूर्ण क्षेत्रको सुरक्षामा उल्लेखनीय सुधार ल्याउनेछ। तर, सदस्य राष्ट्रहरूबीच आपसी अविश्वास, गुट–समर्थन वा प्रत्यक्ष हस्तक्षेपको सम्भावनाले यसलाई प्रतिस्पर्धात्मक मञ्चमा रूपान्तरण गर्ने खतरा पनि उत्तिकै रहेको छ।

अमेरिकाको अफगानिस्तानबाट फिर्तीपछि सिर्जिएको रणनीतिक रिक्तता भर्ने प्रयासको रूपमा अफगान क्वाडलाई हेरिएको छ। तर, यदि इरानले परमाणु कार्यक्रम वा क्षेत्रीय प्रभावको विषयमा पश्चिमसँग टकराव बढायो भने अमेरिकाले यस गठबन्धनप्रति कठोर नीति अपनाउने सम्भावना पनि बढ्न सक्छ।

आर्थिक पक्षमा हेर्दा, इरान–पाकिस्तान ऊर्जा सहकार्यले (जस्तै IP ग्यास पाइपलाइन) सकारात्मक परिणाम दिन सक्छ। तर, अमेरिकी प्रतिबन्ध र पाकिस्तानको आर्थिक अस्थिरताले यसलाई अवरुद्ध गर्ने सम्भावना उच्च छ। यस्तो अवस्थामा चीनले लगानीमार्फत सक्रिय भूमिका खेल्न सक्छ।

निष्कर्ष, अफगान क्वाडले दक्षिण एशियामा सीमित सुरक्षा लाभ, विशेषतः आतंकवाद नियन्त्रण र अफगान स्थिरतामा योगदान पुर्‍याउन सक्छ। तर, यसले बहुस्तरीय तनाव भारत–पाकिस्तान, चीन–भारत, इरान–अमेरिकालाई झनै जटिल बनाउने खतरा पनि बोकेको छ। यो संयोजन क्षेत्रीय सहकार्यको नयाँ ढोका बन्ने कि रणनीतिक प्रतिस्पर्धाको अर्को चरणको थालनी हुने भन्ने कुरा यसको कार्यान्वयनमा निर्भर हुनेछ।