भारतीय सेनाको एकीकृत युद्ध अभ्यास “टिष्टा प्रहार” र राष्ट्रिय सुरक्षाको बहुआयामिक रणनीति
# विवेक सागर पाैडेल
भारतीय सेनाले सिक्किमको टिष्टा फायरिंग रेन्जमा सम्पन्न गरेको एकीकृत फील्ड अभ्यास “टिष्टा प्रहार” ले देशको सैन्य शक्ति, प्रविधिको उत्कृष्टता, र रणनीतिक सोचाईको अद्यावधिक स्वरूपलाई प्रकट गरेको छ। यस अभ्यासमा इन्फेन्ट्री, आर्टिलरी, आर्मर्ड कोर, पारा स्पेशल फोर्स, र आर्मी एविएशन जस्ता विविध इकाइहरूले संयुक्त रूपमा नदी किनारको जटिल भूभागमा युद्ध अभ्यास गरेर आधुनिक युद्धको बहुआयामी चुनौतीहरू प्रतिको तयारी देखाए। यसले केवल सैन्य क्षमताको प्रदर्शन मात्र होइन, भारतले चीन र पाकिस्तान जस्ता छिमेकी देशहरूसँगको सीमा तनाव, हिन्द-प्रशान्त क्षेत्रमा बढ्दो प्रभाव, र आत्मनिर्भर रक्षा उद्योगको दिशामा अग्रसर रहँदै गरेको सामरिक सन्तुलनको पनि संकेत दिएको छ।
चीनसँगको ३,४८८ किलोमिटर लामो वास्तविक नियन्त्रण रेखा (LAC) मा गलवान घटनापछि भारतले सैन्य तैनाथी र अवस्थामा अभूतपूर्व गति ल्याएको छ। टिष्टा प्रहार जस्ता अभ्यासहरूले हिमाली क्षेत्रमा चीनको पीपुल्स लिबरेशन आर्मी (PLA) को “हाइ-स्पीड मोबाइल युद्ध” र साइबर-स्पेस प्रभुत्व प्रतिको प्रतिस्पर्धात्मक जवाफ हो। भारतीय सेनाको नयाँ थिएटर कमान्ड संरचनाले पनि यसै प्रतिस्पर्धालाई ध्यानमा राखेर अगाडि बढेको छ। सेनाध्यक्ष अनिल चौहानको नेतृत्वमा पहिलो चरणमा उत्तरी (चीन मुख्य), पश्चिमी (पाकिस्तान मुख्य), र समुद्री थिएटर कमान्ड स्थापना गरिँदैछ। जसले सेना, नौसेना, र वायुसेनालाई एकीकृत गर्ने लक्ष्य राखेको छ। तर, यसको कार्यान्वयनमा अन्तर-सेवा प्रतिस्पर्धा, सीमित संसाधन, र स्थापनाको अभाव जस्ता चुनौतीहरूले गर्दा अझै पूर्ण सफलता टाढा छ।
प्रविधिको क्षेत्रमा भारतले डिफेन्स रिसर्च एन्ड डेभलपमेन्ट ऑर्गनाइजेशन (DRDO) मार्फत आफ्नो उपस्थिति जनाएको छ। टिष्टा प्रहारमा परीक्षण गरिएको स्वदेशी K-9 वज्र हाउइत्जर, अर्जुन मार्क-1A ट्यांक, र फ्यूचरिस्टिक इन्फेन्ट्री सोल्जर (F-INSAS) प्रणालीले DRDO को तीन दशकदेखिको अनुसन्धानको परिणति देखाउँछ। यसले भारतलाई हथियार आयातमा निर्भरतालाई ६०% देखि ४०% सम्म घटाउन मद्दत गरेको छ। तथापि, चीनले अहिलेसम्म ६०० भन्दा बढी एआई-सक्षम सैन्य ड्रोन, १२५+ हाइपरसोनिक मिसाइल, र क्वान्टम एन्क्रिप्शन नेटवर्क विकास गरेको छ, जुन भारतको लागि ठूलो चुनौती हो। भारतले यसलाई अन्तरिक्ष अनुसन्धान संगठन (ISRO) को उपग्रह निगरानी र नेशनल टेक्निकल रिसर्च ऑर्गनाइजेशन (NTRO) को साइबर सुरक्षा क्षमतासँग जोडेर पूरा गर्न खोज्दैछ।
रक्षा नीतिको संदर्भमा, भारतले २०२३-२४ को बजेटमा रक्षा अनुसन्धानलाई २३,२६४ करोड रुपैयाँ छुट्याएर आत्मनिर्भरताको बाटोमा अग्रसर भएको छ। L&T, टाटा जस्ता निजी कम्पनीहरूले DRDO सँग साझेदारी गरेर प्रहार जस्ता क्रूज मिसाइल विकास गरेका छन्। यसले चीनले दक्षिण एसियामा बनाएको “मोतिको माला” र पाकिस्तानको ग्वादर पोर्ट जस्ता सामरिक चुनौतीहरू प्रतिको जवाफी क्षमता बढाएको छ। तर, भारतको सैन्य यात्रामा अझै धेरै बाधक छन्। चीनको रक्षा बजेट भारतभन्दा तीन गुणा बढी छ, र उनीहरूले PLA लाई २०३५ सम्म “आधुनिक विश्वस्तरीय सेना” बनाउने लक्ष्य राखेका छन्। भारतले थिएटर कमान्डलाई २०२५ सम्ममा कार्यान्वयन गर्नुपर्ने अहिलेसम्म सेनाहरू बीच भूमिका बाँडफाँडमा असहमति छ।
भू-राजनीतिक सन्दर्भमा चीनले नेपालमा ट्रान्जिट सम्झौता र बंगलादेशमा सोनादिया बन्दरगाह निर्माण गरेर दक्षिण एसियामा प्रभुत्व बढाएको छ। यसले भारतको सामरिक सुरक्षालाई जोखिममा पारेको छ। यसलाई प्रतिस्पर्धा गर्न भारतले QUAD सहयोगी राष्ट्रहरू (अमेरिका, जापान, अस्ट्रेलिया) सँगको सैन्य सहकार्यलाई प्राथमिकता दिँदै आएको छ।
अन्तमा, टिष्टा प्रहार जस्ता अभ्यासहरू भारतको सैन्य सुधार र कूटनीतिक प्रतिबद्धताको प्रतीक हुन्। यसले देशले आधुनिक युद्धको जटिलतालाई स्वीकार गरेर प्रविधि, रणनीति, र राजनीतिलाई एकताबद्ध गर्ने क्षमता प्रमाणित गरेको छ। राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार अजित डोभालले जोड दिएजस्तै भारतले रणनीतिक दीर्घदृष्टि, आधुनिकीकरण, र QUAD जस्ता साझेदारीमा निवेशलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। चीनसँगको असममित युद्धमा टिक्न राष्ट्रिय सुरक्षाको दृष्टिले “रणनीतिक धैर्य” नै भारतको विजयको मर्म हुनेछ।
