नेपाल एकीकरण वा सामन्ती विस्तार?

# अविनाश शर्मा

नेपालको एकीकरणलाई राष्ट्रिय गौरवको प्रतीक मानिन्छ, तर यसको ऐतिहासिक प्रक्रिया, उद्देश्य र परिणामबारे विवाद छ। के एकीकरण वास्तवमा राष्ट्रियताको भावनाबाट भयो, वा सामन्ती शक्तिको विस्तार मात्र थियो? के पृथ्वीनारायण शाह र गोरखाली सेनाको मुख्य उद्देश्य सांस्कृतिक-धार्मिक एकताको स्थापना थियो, वा राजनीतिक प्रभुत्व कायम गर्ने योजना? यस लेखमा ऐतिहासिक दस्तावेज, विद्वानहरूको विश्लेषण र घटनाक्रमहरूको आधारमा यी प्रश्नहरूको खोजी गरिनेछ।

पृथ्वीनारायण शाहले “चार बर्ण छत्तिस जात” को अवधारणा राखे, तर उनको अभियानमा केही विरोधाभास छ। काठमाडौं उपत्यकाको विजयपछि १७६८-६९ मा काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुरमा गोरखाली सेनाले कतिपय नेवार सामन्तहरूको सहयोग पाए, तर विजयपछि स्थानीय प्रशासनमा गोरखाली सरदारहरू नै प्रभुत्वमा आए। पृथ्वीनारायणको मृत्युपछि बहादुर शाहले पश्चिम नेपालको विस्तार गर्दा गुमाएका क्षेत्रहरू (जस्तै कुमाऊँ-गढवाल) फिर्ता लिन सकेनन्। यसले विस्तारको सीमित उद्देश्य देखाउँछ। अंग्रेज-नेपाल युद्ध (१८१४-१६) पछि सुगौली सन्धिअनुसार नेपालले आफ्नो भूभाग गुमाउनु पर्यो। यदि एकीकरणमा राष्ट्रिय एकताको दृष्टि भएको भए, त्यसले क्षेत्रीय अखण्डता किन जोगाउन सकेन?

“दिव्योपदेश” मा पृथ्वीनारायणले आफ्नो मन्त्रीहरूलाई “यो राज्यलाई डढेलो बनाउनु पर्छ” भनेको उल्लेख छ। इतिहासकार डिल्लीरमण रेग्मीले “Modern Nepal” मा लेखेका छन् कि एकीकरण प्रक्रियामा स्थानीय राजाहरूको सत्ता हडप्ने र गोरखाली सैनिक-प्रशासक थप्ने चलन प्रमुख थियो।

बिपी कोइरालाले “पशुपतिनाथलाई म्युजियममा राख्नुपर्छ” भन्ने विवादास्पद बक्तव्य दिए, जसले हिन्दू राष्ट्रवादीहरूको रोष जगाए। तर, उनको वास्तविक उद्देश्य धर्मनिरपेक्षताको प्रवर्द्धन थियो। उनी लगायतले नै १९५१ मा राणा शासन उन्मूलन गरेर लोकतन्त्र स्थापना गरे। १९५० को दशकमा नेपाली कांग्रेसले गरेको “जनआन्दोलन” ले सामन्ती व्यवस्थालाई चुनौती दियो, जुन प्रगतिशील कदम थियो।

नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक पुष्पलालले “नेवार जातिको सांस्कृतिक पहिचान” लाई महत्त्व दिए, तर उनी मार्क्सवादी विचारधाराबाट प्रभावित थिए। उनको “नेपाली क्रान्तिको समस्याहरू” (१९४६) पुस्तकमा सामन्तवाद विरोधी विचार छ, तर यसमा “धर्मलाई जनताको अफिम” भनिएको छ। २००३ सालमा बिराटनगर मजदुर आन्दोलनमा मनमोहन अधिकारी जस्ता नेताहरू सहभागी भए, तर पार्टीको नेतृत्व नेवार-प्रधान बनेको आरोप छ।

राजा महेन्द्रले १९६० मा “पञ्चायत व्यवस्था” लागू गरेर बहुदलिय प्रजातन्त्र भत्काए। उनले “एक देश, एक भेष, एक भाषा” को नीति अघि सारेर हिन्दू राष्ट्रवादलाई बढावा दिए। १९६२ को संविधानले राजालाई सम्पूर्ण सैन्य-प्रशासनिक शक्ति दिएको थियो, जसले गर्दा उनी “संवैधानिक राजा” भन्दा “निरंकुश शासक” नजिक थिए।

केही इतिहासकारहरूले भनेका छन् कि शीतयुद्धकालमा अमेरिकाले नेपाली कम्युनिस्टहरूलाई “सोभियत प्रभाव” विरुद्ध प्रयोग गर्न खोजेको थियो। बिपी कोइराला भारतमा निर्वासित हुँदा RAW को सहयोगमा रहेको आरोप छ, तर यसको ठोस प्रमाण छैन।

नेपालको एकीकरणमा राष्ट्रियताको भावना र सामन्ती हित दुवै थिए। बिपी कोइराला र पुस्पलाल जस्ता नेताहरूले प्रतिक्रियावादी शक्ति विरुद्ध संघर्ष गरे, तर उनीहरूको धर्म-विरोधी बक्तव्यले विवाद जन्मायो। विदेशी हस्तक्षेपको भूमिका ठोस प्रमाणबिना दोषारोपण गर्न सही छैन।

इतिहासलाई एकपक्षीय रूपमा हेर्नु भूल हो। यसको पुनरावलोकन गर्दा तथ्य, प्रमाण र विवेकपूर्ण विश्लेषण आवश्यक छ।

स्रोतहरू:
– रेग्मी, डिल्लीरमण. Modern Nepal.
– अधिकारी, मनमोहन. नेपाली क्रान्तिको इतिहास.
– नेपाल राज्य अभिलेख, सिंहदरबार।